Qua structuur heeft Francesco Carotta (en recent ook Arne Eickenberg met nieuwe argumenten, Die sechste Stunde, p. 98 e.v.) vastgesteld dat de Sidus Iulium kan zijn getransformeerd tot het Chi Rho teken, het Christusmonogram.
F. Carotta, Jesus was Caesar, p. 101
Via welke weg zou het verdere overgangsproces van Sidus Iulium naar het Christusmonogram kunnen zijn verlopen? Want hoewel de hoofdstructuur van beide heiltekens op elkaar lijkt, zijn er ook niet gemakkelijk te verklaren verschillen. Wetenschappelijk onderzoek zou meer licht op deze transformatie kunnen werpen. Op dit blog een kleine voorstudie.
De staart van het heilteken
Op onderstaande afbeeldingen zien we, aannemend dat de hoofdstructuur overeenkomt, hoe het staartstuk (rechts-boven) van de oorpronkelijke Sidus Iulium overgaat in de latere getransformeerde ‘p’ in het Chi Rho teken:
Carved Christogram at Qal’at Sim’an, Syria (see Ignacio Peňa, The Christian Art of Byzantine Syria, Garnet, 1996. p.86)
Chr-Rho with Alpha & Omega Greek Letters, victory wreath, 4th century, Ravenna Sarcophagus
Ook op deze monogrammen (onder) zien we rechts-boven een overblijfsel van de staart:
Syria, Church of Qalb Lozeh (460).
G. Vikan, Catalogue of the Sculpture in the Dumbarton Oaks Collection. From the Ptolemaic Period to the Renaissance, Washington, DC, 1995, no.32.
In sommige gevallen zit een overblijfsel van het staartstuk links-boven (!):
Chi Rho lamp (3e tot 5e eeuw)
Hoewel een ‘p’ rechts-boven veel vaker voorkomt dan een ‘q’ (omgekeerde ‘p’) links-boven, is hiermee toch een mogelijkheid getoond dat de staartstukken zowel rechts als links zich kunnen vertalen in ‘p’ en ‘q’. Daarmee neemt de verklaringskracht toe dat het Christusmonogram uit de Sidus Iulium kan zijn ontstaan.
(Zie voor een overzicht: Arne Eickenberg, Die sechste Stunde of https://www.facebook.com/DieSechsteStunde/, 13 juni 2013)
Onderzocht zou moeten worden of de functie van het labarum een rol heeft gespeeld bij de wisselingen tussen ‘p’ en ‘q’, rechts en links van de verticale straal. Immers, wie van voren het labarum bekijkt ziet een ‘p’, maar wie er achter staat – zoals de soldaten te velde – ziet een ‘q’. Dit zou kunnen verklaren waarom ‘p’ meer voorkomt dan ‘q’.
Labarum, militaire standaard, vooraanzicht
Opvallend is dat de ‘q’ variant naast de ‘p’ variant bestond, hetgeen de hypothese dat Chi Rho is gevormd uit een ‘x’ en een ‘p’ niet versterkt:
Wie varianten tegenover elkaar zet, ziet hoever de tekens afstaan van een mogelijk bedoelde ‘p’. We kunnen een letter geen gemoedstoestand toeschrijven, maar eigenlijk wil de ‘p’ liever iets anders zijn:
Christian stele from Seville showing Chi Rho symbol ( 5th 7th c AD).
Early Christian. Roman oil lamp. Adorned with Chi Rho symbol (4th-6th).
Eerlijk gezegd wil het niet echt lukken met de ‘p’ in veel Chi Rho-afbeeldingen:
Roman Oil Lamp – Chi Rho Roman, Tunisia, (4th to 5th century CE).
Kathedraal van Etchmiadzin
Bij deze afbeelding (beneden) lijkt, hoe mooi gevormd ook, de ‘p’ eerder een uitstulpsel aan een straal dan een echte volwaardige ‘p’:
Anastasis, symbolic representation of the resurrection of Christ. Panel from a Roman lidless sarcophagus of the “Passion type”, (ca. 350 CE).
Op deze munten beneden zien we hoe mogelijk de staart nog aanwezig is. Er is een langgerekte ovalen vorm waarvan de beide zijden, links en rechts, de bovenste verticale straal van de Sidus Iulium begeleiden.
Valentinian I
Valentinian I
Caesar Augustus
Waar is ‘de punt’ ?
Een probleem bij de verklaring van de overgang van de Sidus Iulium naar het Chi Rho – teken is de verdwijning van ‘de punt’ (de komeet) in het midden van de Sidus Iulium, de komeet als het centrum van stralen.
Caesar Augustus
We zien dat ‘de punt’ (de komeet, de bol) bij het latere Chi Rho teken geheel is verdwenen, wat verbazing moet wekken omdat het toch een zeer belangrijk element is in de oorspronkelijke visualisatie van dit heilteken, als dit de Sidus Iulium is geweest.
Magnentius
Komen ze wel uit elkaar voort als ze op zo’n belangrijk punt van elkaar afwijken?
Magnentius
Soms vindt men ‘de punt’ wel hier en daar terug in de beeldtraditie, zoals o.a hier op dit fresco op het schild links:
Hof van Justitianus, Basilica San Vitale, Ravenna
en detail
En ook op deze olielamp vindt men ‘de punt’ terug:
Sadigh Gallery’s Ancient Holy Land Terracotta oil lamp
Terracotta lamp, ( 300-400 AD ).
Maar overwegend schijnt deze ‘punt’ verdwenen te zijn in de beeldtraditie. Zelfs tekens die nog heel duidelijk de grondstructuur van de Sidus Iulium in zich dragen, kennen niet de ‘punt’ in het midden:
Sarcofaag Constantinopel (4e eeuw)
Hoe de werkelijke Sidus Iulium eruit heeft gezien op het timpaan van de tempel van Divus Iulius is niet duidelijk in de bronnen beschreven.
Tempel Divus Iulius http://www.noemewv.nl
Naar alle waarschijnlijkheid hebben meerdere beeldtradities een rol gespeeld bij de overgang van Sidus Iulium naar Chi Rho. De eerste variant is die op de munt met de Sidus Iulium, met ‘punt’ c.q. bol.
Caesar Augustus
Bij de weergave van de tempel van Divus Iulius op munten vinden we ‘de punt’ terug, zonder stralen en staart. In deze variant zit in het timpaan van de tempel louter deze ‘punt’ c.q. bol:
Maar er is ook een tweede variant op de munt als afbeelding van de Sidus Iulium op het timpaan van de tempel van Divus Iulius. Deze is wel weergegeven als een complex van stralen, maar juist zonder ‘punt’ (c.q. bol) in het midden:
Het hart van deze Sidus Iulium-afbeelding (boven) laat de punt dus geheel achterwege. De muntmeester heeft de Sidus Iulium als overlappende lagen ontworpen. Kon de muntmeester de precieze weergave met punt en staart niet goed maken? Of geldt hier een andere traditie?
Caesar Augustus
Die vreemde overlapping, de gelaagdheid, ziet men terug als ‘p’ over de ‘x’ gedrapeerd in het Christusmonogram:
Magnentius
Merk ook op dat de diagonaal van links beneden naar rechts boven niet recht loopt zoals men bij de letter X zou mogen verwachten. Deze onregelmatigheid treffen we soms ook aan bij de stralen van Sidus Iulium, die ook niet altijd in elkaars verlengde liggen: straal links-beneden-midden versus straal rechts-boven-midden.
Caesar Augustus
Op onderstaande afbeeldingen is ook de overlapping van de diverse tekens zichtbaar, wat verwijst naar de oorspronkelijke traditie zoals bij de timpaanafbeelding bij munten. (Nota bene: deze ‘q’ variant had evenveel bestaansrecht als de ‘p’-variant.
Pulcheria
Magnentius
Justinianus
Pulcheria
Er is, wat de overlappingen betreft, een relatie tussen het afbeelden van het Chi Rho-teken en een variant van de Sidus Iulium op munten. Deze voegt zich gemakkelijk in de eerder vastgestelde overeenkomst qua hoofdstructuur tussen beide heiltekens. Blijft natuurlijk de vraag waarom de straal van de Sidus Iulium in de transformatie maar aan een kant wordt weergegeven in het Christusmonogram. Eerder hebben we gezien dat het Chi Rho teken op het labarum van twee kanten kan worden bekeken, van de voorkant (‘p’) en van de achterkant (‘q’). Je zou kunnen stellen dat daarin beide stralen zijn vertegenwoordigd, de straal van de Sidus Iulium aan de rechterkant en de straal aan de linkerkant. Daarin zit een legitimatie, want hoe de ‘p’ ook uitvalt naar links (als ‘q’) of naar rechts (als ‘p), deze weerspiegelt altijd een straal. Zou de Sidus Iulium maar aan een kant een straal hebben, dan zou dit argument niet gelden.
