work in progress
Qua structuur heeft Francesco Carotta (en recent ook Arne Eickenberg met nieuwe argumenten, Die sechste Stunde, p. 98 e.v.) vastgesteld dat de Sidus Iulium kan zijn getransformeerd tot het Chi Rho teken, het Christusmonogram.
F. Carotta, Jesus was Caesar, p. 101
Via welke weg zou het verdere overgangsproces van Sidus Iulium naar het Christusmonogram kunnen zijn verlopen? Want hoewel de hoofdstructuur van beide heiltekens op elkaar lijkt, zijn er ook niet gemakkelijk te verklaren verschillen. Nader onderzoek zou meer licht op deze transformatie kunnen werpen. Op dit blog een kleine voorstudie.
Een belangrijke transformatie
De overgang tussen de munten van Augustus verklaart voor een groot deel de hoofdstructuur van bovenstaande afbeelding. Namelijk, deze munt van Augustus:
is ontstaan uit deze munt van Augustus:
Zie: F. Carotta p. 93 e.v.
Wanneer men deze munten met elkaar vergelijkt wordt duidelijk dat de hoofdstructuur in oorsprong een achtpuntige ster is. Men ziet hier dat DIVVS IVLIVS eerst boven en onder werd aangebracht. Daarna heeft men DIVVS IVLIVS in de ster geplaatst, eerst nog met behoud van de acht punten:
De acht punten verkregen daarmee minder ruimte omdat de oorspronkelijke achtpuntige afbeelding veranderde in een tienpuntige afbeelding. Daarbij heeft men in de latere overgang van DIVVS naar A (Alpha) en IVLIVS naar Ω (Omega) twee punten weggelaten en IVLIVS, als overblijfsel als een UU geschreven.(Gebaseerd op correspondentie met Francesco Carotta, maart 2020)
De latere Alpha en Omega traditie, die als het ware een nieuw stempel heeft gedrukt op het Sidus Iulium format, heeft de visualisering veranderd met de bestaande gegevens.
Dat de UU vaak met een verbinding tussen twee U’s wordt afgebeeld kan het restant zijn van een traditie dat er een overbrugging, over andere – onbruikbare of onleesbare letters heen – zichtbaar is gemaakt:
Vroeg Christelijke sarcophaag in het Vaticaans Museum. (Lawrence Op)
Op onderstaande munt is deze verbindingsmogelijkheid qua UU ook nog zichtbaar:
Magnentius, 350-3 n.Chr
Op de onderstaande munt zien we hoe DIVVS IVLIVS al is vervormd, door weglating van een letter S en slijtage, waardoor de VV’s pregnanter worden.
Augustus Denarius, Comet of Divus Iulius Caesar reverse, RIC I 37a, Scarce
Ook kunnen woorden en letters omgedraaid op een munt worden afgebeeld, zoals hier met de letter Omega:
Votive plaquette met Chi-Rho-symbool van de Water Newton-schat
Een munt is ook gemakkelijk zelf draaibaar en zaken laten zich niet zelden op de kop lezen en (of in spiegelschrift), zoals bij deze munt:
Op onderstaande weergave zien we dat de A(Alpha) niet als A is weergeven, maar als Λ. Dit zou verklaard kunnen worden met het gegeven dat op de munten een omgekeerde V ( Uit DIVVS) kon worden gelezen als een A en alleen in dat geval er geen tussenverbinding was tussen de beide schuine delen van de letter A.
Het Chi-Rho-symbool met Alpha en Omega. 4e-5e cent. Barcino. (Barcelona). Archeologisch museum van Catalonië.
De tendens van Λ is ook hier zichtbaar op deze bakstenen versieringen:
Geometrische motieven met Chi-Rho. IV-VII eeuw.
Ook hier zien we dit verschijnsel terug:
Early Christian funerary inscription, with chi-rho crosses, from Merida Museum’s collection in Spain.
Mogelijk zijn de karakteristieken van het omgedraaide woord DIVVS, ΛΛ , ook nog altijd zichtbaar in de twee punten onder in de latere A. Dit verklaart waarom vaak de A in de weergaven geen verbindingsstreepje heeft, maar twee ΛΛ kent die met elkaar verbonden zijn.
Byzantijns marmer , 5e – 6e eeuw
De overgang van DIVVS naar een A zou nog kunnen zijn bevorderd doordat in het schriftbeeld tussen VV ook, als een soort negatief, een Λ aanwezig is en als zodanig kon worden gelezen als VV > VΛV >Λ.
Ook kan de dwang van de latere traditie om een alpha en een omega in het teken gevisualiseerd te willen zien, hebben geleid tot handhaving van ΛΛ in een grotere A.
Gabled sandstone stele. Coptic Date 5thC- 6thC
De staart van het heilteken
Op onderstaande afbeeldingen zien we, aannemend dat de hoofdstructuur overeenkomt tussen beide heiltekens, hoe het staartstuk (rechts-boven) van de oorspronkelijke Sidus Iulium overgaat in de latere getransformeerde ‘p’ in het Chi Rho teken:
Carved Christogram at Qal’at Sim’an, Syria (see Ignacio Peňa, The Christian Art of Byzantine Syria, Garnet, 1996. p.86)
Chr-Rho with Alpha & Omega Greek Letters, victory wreath, 4th century, Ravenna Sarcophagus
Ook op deze monogrammen (onder) zien we rechts-boven een overblijfsel van de staart:
Syria, Church of Qalb Lozeh (460).
G. Vikan, Catalogue of the Sculpture in the Dumbarton Oaks Collection. From the Ptolemaic Period to the Renaissance, Washington, DC, 1995, no.32.
In sommige gevallen zit een overblijfsel van het staartstuk links-boven (!):
Chi Rho lamp (3e tot 5e eeuw)
Hoewel een ‘p’ rechts-boven veel vaker voorkomt dan een ‘q’ (omgekeerde ‘p’) links-boven, is hiermee toch een mogelijkheid getoond dat de staartstukken zowel rechts als links zich kunnen vertalen in ‘p’ en ‘q’. Daarmee neemt de verklaringskracht toe dat het Christusmonogram uit de Sidus Iulium kan zijn ontstaan.
(Zie voor een overzicht: Arne Eickenberg, Die sechste Stunde of https://www.facebook.com/DieSechsteStunde/, 13 juni 2013)
Op onderstaande stele is nog de staart zichtbaar van de Sidus Iulium, precies op de plek waar deze ook is afgebeeld op de munten. De structuur van de staart is dezelfde: een naar een punt toelopende uitwaaiering en een verticale straal in het midden. De straal zit boven in het embleem, zoals ook bij de muntafbeelding.
Funerary Stele met Chi-Rho en Alpha en OmegaErment, Egypte.
en detail
Blikrichting
Onderzocht zou moeten worden of de functie van het labarum een rol heeft gespeeld bij de wisselingen tussen ‘p’ en ‘q’, rechts en links van de verticale straal. Immers, wie van voren het labarum bekijkt ziet een ‘p’, maar wie er achter staat – zoals de soldaten te velde – ziet een ‘q’. Dit zou kunnen verklaren waarom ‘p’ meer voorkomt dan ‘q’.
Labarum, militaire standaard, vooraanzicht.
Labarum, ( mogelijk) achteraanzicht (links) en vooraanzicht (rechts)
Opvallend is dat de ‘q’ – variant klaarblijkelijk naast de ‘p’- variant bestond, hetgeen de hypothese dat Chi Rho moet zijn gevormd uit een ‘x’ en een ‘p’ niet versterkt:
Wie varianten vergelijkt, ziet hoever de tekens afstaan van een mogelijk bedoelde ‘p’. We kunnen een letter geen gemoedstoestand toeschrijven, maar eigenlijk wil de ‘p’ liever iets anders zijn:
Christian stele from Seville showing Chi Rho symbol ( 5th 7th c AD).
Early Christian. Roman oil lamp. Adorned with Chi Rho symbol (4th-6th).
Eerlijk gezegd wil het niet echt lukken met de ‘p’ in veel Chi Rho-afbeeldingen:
Roman Oil Lamp – Chi Rho Roman, Tunisia, (4th to 5th century CE).
Kathedraal van Etchmiadzin
Bij deze afbeelding (onder) lijkt, hoe mooi gevormd ook, de ‘p’ eerder een uitstulpsel aan een straal dan een echte volwaardige ‘p’:
Anastasis, symbolic representation of the resurrection of Christ. Panel from a Roman lidless sarcophagus of the “Passion type”, (ca. 350 CE).
Op deze munten (onder) zien we hoe mogelijk de staart nog aanwezig is. Er is een langgerekte ovalen vorm waarvan de beide zijden, links en rechts, de bovenste verticale straal van de Sidus Iulium begeleiden.
Valentinian I
Valentinian I
Caesar Augustus
Bij Procopius zien we de overgang (1,2,3) tussen de Sidus Iulium en het Chi Rho-teken. Boven zijn schouder zien we het Chi Rho-teken (rechts). Het is op deze munt, gezien de slijtage, niet duidelijk welk teken zich bovenop het labarum bevindt.
Procopius (1)
Hier zien we het Chi Rho- teken op het labarum:
Procopius (2)
En hier zien we de Sidus Iulium op het labarum en het Chi Rho-teken in de lucht:
Procopius (3)
In de wetenschappelijke literatuur ziet men nog altijd een (scherpe) scheiding tussen de Romeinse wereld en het Christendom. Toch is er eerder sprake van een continuïteit. Procopius beeldt zowel de Sidus Iulium af, als ook het Chi Rho-teken. De tekens lijken niet tegenstrijdig. Bij het Sidus Iulium – heilteken leunt hij op voorganger Julian II:
Julian II
Waar is ‘de punt’ ?
Een probleem bij de verklaring van de overgang van de Sidus Iulium naar het Chi Rho – teken is de verdwijning van ‘de punt’ (de komeet) in het midden van de Sidus Iulium, de komeet als het centrum van stralen.
Caesar Augustus
We zien dat ‘de punt’ (de komeet, de bol) bij het latere Chi Rho teken geheel is verdwenen, wat verbazing moet wekken omdat het toch een zeer belangrijk element is in de oorspronkelijke visualisatie van dit heilteken, als dit de Sidus Iulium is geweest.
Magnentius
Komen ze wel uit elkaar voort als ze op zo’n belangrijk punt van elkaar afwijken?
Magnentius
Soms vindt men ‘de punt’ wel hier en daar terug in de beeldtraditie, zoals o.a hier op dit fresco op het schild links:
Hof van Justitianus, Basilica San Vitale, Ravenna
en detail
En ook op deze olielamp vindt men ‘de punt’ terug:
Terracotta lamp, ( 300-400 AD ).
Maar overwegend schijnt deze ‘punt’ verdwenen te zijn in de beeldtraditie. Zelfs tekens die nog heel duidelijk de grondstructuur van de Sidus Iulium in zich dragen, kennen niet de ‘punt’ in het midden:
Sarcofaag Constantinopel (4e eeuw)
Hoe de werkelijke Sidus Iulium eruit heeft gezien op het timpaan van de tempel van Divus Iulius is niet duidelijk in de bronnen beschreven.
Tempel Divus Iulius http://www.noemewv.nl
Naar alle waarschijnlijkheid hebben meerdere beeldtradities een rol gespeeld bij de overgang van Sidus Iulium naar Chi Rho. De eerste variant is die op de munt met de Sidus Iulium, met ‘punt’ c.q. bol.
Caesar Augustus
Bij de weergave van de tempel van Divus Iulius op munten vinden we ‘de punt’ terug, zonder stralen en staart. In deze variant zit in het timpaan van de tempel louter deze ‘punt’ c.q. bol:
Maar er is ook een tweede variant op de munt als afbeelding van de Sidus Iulium op het timpaan van de tempel van Divus Iulius. Deze is wel weergegeven als een complex van stralen, maar juist zonder ‘punt’ (c.q. bol) in het midden:
Het hart van deze Sidus Iulium-afbeelding (boven) laat de punt dus geheel achterwege. De muntmeester heeft de Sidus Iulium als overlappende lagen ontworpen. Kon de muntmeester de precieze weergave met punt en staart niet goed maken? Of geldt hier een andere traditie?
Caesar Augustus
Die vreemde overlapping, de gelaagdheid, ziet men terug als ‘p’ over de ‘x’ gedrapeerd in het Christusmonogram:
Magnentius
Merk ook op dat de diagonaal van links beneden naar rechts boven niet recht loopt zoals men bij de letter X zou mogen verwachten. Deze onregelmatigheid treffen we soms ook aan bij de stralen van Sidus Iulium, die ook niet altijd in elkaars verlengde liggen: straal links-beneden-midden versus straal rechts-boven-midden.
Caesar Augustus
Op onderstaande afbeeldingen is ook de overlapping van de diverse tekens zichtbaar, wat verwijst naar de oorspronkelijke traditie zoals bij de timpaanafbeelding bij munten. (Nota bene: deze ‘q’- variant had evenveel bestaansrecht als de ‘p’-variant. )
Pulcheria
Magnentius
Justinianus
Pulcheria
Er is, wat de overlappingen betreft, een gelijkenis tussen het afbeelden van het Chi Rho-teken en een variant van de Sidus Iulium op munten. Deze voegt zich gemakkelijk in de eerder vastgestelde overeenkomst qua hoofdstructuur tussen beide heiltekens. Blijft natuurlijk de vraag waarom de straal van de Sidus Iulium in de transformatie maar aan een kant wordt weergegeven in het Christusmonogram. Eerder hebben we gezien dat het Chi Rho – teken op het labarum van twee kanten kan worden bekeken, van de voorkant (‘p’) en van de achterkant (‘q’). Men zou kunnen stellen dat daarin beide stralen zijn vertegenwoordigd, de straal van de Sidus Iulium aan de rechterkant en de straal aan de linkerkant. Daarin zit een legitimatie, want hoe de ‘p’ ook uitvalt naar links (als ‘q’) of naar rechts (als ‘p’), deze weerspiegelt altijd een deel van de straal. Zou de Sidus Iulium stelselmatig maar aan een kant een straal hebben, dan zou dit argument niet gelden.
